Censier de 1300:
De arcioto
de Castellario, anno quolibet: quidecim solidos morlanos.
Censier de 1313:
DE CASTELLARIO
Dictus locus de castellario tenetur a Petro de Astano domicello. Idem Petrus de Astano domicellus juratus ad sancta dei evangelia dixit quod tenetur faceredicto domino regi exercitum per ordam ac jus ac legem in manu eiusdem quanto casus euenuit prout moris est per alios nobiles comitatus Bigorre.
Item idem tenetur facere dicto domino regi annuatim in festo omniorum sanctorum per arciut VII solidos morlanos et VI denarios morlanos.
Item communitas seu universitas hominorum dicto loci non tenetur facere dicto domino regi exercitum ne per ordi tamen omnis et singuli de eadem tenetur facere in manu dicto domino regio seu ei officialium nostre ipsium legem nemorem quando casus evenuit.
Prout
per dictus Petrus ..... Renaldus de Pros et Bernardus de Bona Carrera
dicti loci jurati ad sancta dei evangelia testi ficati fuerunt.
Paréage du Castéra aux coutumes de Rabastenx
1330
Mise
de possession de la place du Castera et serment de fidélité
des habitans dudit Castera fait à la maison de Castelbajac l'an
1334, dont sont passés 314 ans jusques à cette année
1648.
In nomine
domini nostri Jesu Christi, anno ab incarnatione ejusdem millesimo trescentesimo
tricesimo, quarta die mensis decembris, regnante serenissimo principe et
domino nostro domino Philippo, dei gratia francorum rege, et reverendo
in christo patre domino Guilhermo Hunaldi, episcopo Tarviensi existente.
Notum sit omnibus presentibus et futuris, quod constituti personaliter apud Castellarium in aula ejusdem loci coram me notario et testibus infrascriptis, videlicet nobiles Petrus de Seano et Ramundus-Garsias, ejus filius, domicelli, domini dicti loci de Castellario, ex parte una; et discreti viri Petrus de Speressio, bajulus villae de Rabastenxis Bigorrae pro parte domini nostri francorum regis, Ramundus de Grosso, et magister Guilhermi Arnaldi de Fabrica, notarius, consules ejusdem villae de Rabastenxis, pro se et vicario nomine dicti domini nostri regis et eorum consulatus, et totius universitatis dictae villae de Rabastenxis, una cum descretis viris magistris Dominico de Lare, jurisperito; et Arnaldo-Guilhermo de Curuno, notario, et de voluntate, consilio et tractatu suorum consilianorum, et omnium et singulorum hominum dictae villae, vel dimidiae aut majoris partis eorum, per eos super hoc vocatorum, et consultorum, et consilio et deliberatione proehabiti, cum eisdem, ex parte altera.
Dicti
domini certe de facto et de jure suo, et presentibus ibidem et ad hoc vocati
Augerio de Seraus et Ramundo de monteleone, et Vitale
de Proba, ut ibidem judicibus seu consulibus dicti loci de Castellario,
nec non et Vitale se Seraus, Guilhermo de Abbatia, Arnaldo-Guilhermi
de Lairla, Dominico Luperia, alias dicto de Proba, Ramundo
de Osono, Vitale de Proba, ibidem presentibus, ad hoc et infrascripta
omnia consentientibus et ea volentibus pro se et vice et nomine totius
universitatis dicti loci de Castellario, et omnium et singulorum
hominum de eadem universitate, in praesentia mei notarii et testium infrascriptorum,
unierunt villa de Rabastenxis seu adunarunt villae de Rabastenxis,
loca et territoria omnia et singula de Castellario, et de Fita,
cum omnibus suis juribus, libertatibus et preeminentiis universis quantumcumque
durant et usquequo prutenduntus dicta territoria et pertinentiae eorumdem.
Quae
si quidem loca et territoria foris et usibus et consuetudinibus antiquis
regebantur, erunt et esse consueverant, ut ibi dictum fuit, de eorum dominio
et eorum predecessorum, pro parte propria, ad eo quod habitatores eorumdem
locorum etiam essent eorum servi et questales de corpore, singulos questabant
pro libito voluntatis, in et de quibus dictus domino nostro rex, ejus predecessoribus
comitos Bigorrae, nulla deveria, nec aliqua alia jura habebant nec recipiebant,
habere que nec recipere consueverant, ut ibi dictum fuit, nisi dumtaxat
legem majorem scilicet sexaginta solidorum morlanorum, et cognitionem ac
executionem meri imperii quando accidebant esse flagitia, ad dominum nostrum
regem.
Et ipsius
villam de Rabastenxis, ejusque bajulum et consules, nomini dicti
domini nostri regis, et ejus dictae villae predictae de Rabastenxis,
in locis et territoriis antedictis, cum dicta locum et territoria cum eorum
pertinentiis, aulam et motam eorumdem et cetera que habent infra et supra,
ea obtulerunt dictis bajulo et consulibus recipientibus vice et nomine
quibus supra, salvint omnibus jure regio, et voluntate domini senescalli
Bigorrae retenta, et salvis, et reverentis dictis domicellis et eorum ordinio,
et dicto domino nostro regi et ejus villae de Rabastenxis predictae,
clausulis et conditionibus infrascriptis omnibus et singulis, super quibus
suum pariagium ordinaverunt et fecerunt cum dictis bajulo et consulibus,
nomine dicti domini nostri regis, et ejus saepe dictae villae de Rabastenxis,
sub et in pactis, ex conditionibus, et protestationibus quae sequntur.
Et primo,
dicti nomine invocato, prefati domicelli ambo in simul, et unus ex voluntate
et consensu alterius, pro se et eorum ordinio, scienter et ex certa scientia,
et ex voluntate et consensu hominum de Castellario superius nominatorunt,
posuerunt, censsuerunt, et tradiderunt, et afranquiverunt cum hac presenti
publico instrumento jure semper valituro seu bajulo et consulibus villae
Rabastenxis, percipientibus nominibus quibus supra, tota locum et
territoria de Castellario et de Fita, cum suis pertinentiis,
universis, et totas terras eorumdem territorum de Castellario et
de Fita, cultas et incultas, perticae regiae, bajulia et villae
de Rabastenxis Bigorrae dicti domini nostri regis, ad dandum et
distribuendum per dictos consules vel eorum successores secundum foros,
usus et consuetudines et libertates villae Rabastenxis, et ad perticam
regiam, et cum pagella perticae regiae dictae villae, salvis et retentis
dictis domicellis et eorum ordinio, aula et mota, et triginta quinque arpentis,
in quibus plexum motae et vinea quam ibi habent in c[...]untur, et nemore
vedato. quod habebant et tenebant, et habere et tenere consueverant, citra
l'Esteussum pro sua laborantia facienda. Item, quod omnes terrae
quae supererunt dictis triginta et quinque arpentis terrae, quae singula
tringinta et quinque arpenta terrae eis pagebuntur et accurentur in tribus
locis quas ipsi euxerint eligendas cum pagella perticae regiae villae de
Rabastenxis predictae, dentur per dictos domicellos quod novum feudum
sive in emphiteosim perpetuam secundum usus, consuetudines et libertates,
dictae villae de Rabastenxis, et dividantur et assignentur per consules
dictae villae de Rabastenxis, qui nunc sunt, seu pro tempore erunt,
vicinis et habitatoribus dictae villae et locorum de Casterario et
de Fita, dum tamen solvant, et solvere se conferant [...] ac caveant
solita intragia [...] et feuda infrascripta, scilicet [...] per singulos
pricias [...] convenientes quolibet annos quae arpena terrae ad pagellam
perticae villae de Rabastenxis predictae, quam preciam [...] assignabuntur
et dabuntur cum arpenta intra viam [...] versus Soreacum et aquam
vocatam la Plexii, quantum duraterus que quo protenditur territorium
de Fita et de Castellarium superius et inferius, et de latere
duo arpenta in lana quantum durat et usquiquo protenditur totum territorium
supradictum, salvis et retentis hominibus habitatoribus nunc de Castellario
terris infeudaverant a dictis domicellis; et salvis et retentis dictis
hominibus habitatoribus nunc de Castellario et cuilibet eorum, singulis
perticis pro avantagio et dimidio arpento terrae pro boves - in tribus
assignatis et depusatis per magistrum Guilhermum Arnaldi de Fabrica,
notarium, et Guilhermum-Bernardi Abigorn, habitatores villae de
Rabastenxis.
Ita tamen
quod habitatores, qui nunc sunt, dicti loci de Castellario et de
Fita eorumdem de suo proprio solvant semper a modo et solvere teneantur,
nomine et vice dictorum domicellorum et eorum heredum domino nostro regi
vel ejus mandati annuatim - vesinatam, videlicet quinque solidos morlanorum,
quos facere consueverant pro locis predictis.
Item
quod dicti domicelli habebunt semel pro intragiis de uno quoque arpento
illorum, qui dabuntur et assignabuntur in lana seu solidos turonensium
parvorum; et illorum qui assignabuntur et dabuntur inter viam trauto serram
et aquam vocatam la Lexi decem et octo solidos turonensium parvorum
de quolibet arpento. Preterea dicti domicelli, et eorum successores, habebunt
quolibet anno semel in festo omnium sanctorum, de uno quoque arpento terrae
ab emphiteota decem denarios tolosanorum, nomine feudi, et vendas, et impignorationes,
secundum usus et consuetudines villae de Rabastenxis quando evenient;
et quod pro feudis,vendis et impignorationibus, dicti domicelli, et eorum
successores, possint pignorare per se vel per alium eorum nomine et mandato,
sua propria auctoritate.
Item
habitatores dictorum locorum et territoriorum, qui nunc sunt, et qui pro
tempore fuerint, erunt de vicinia et universitate de Rabastenxis,
et regentur - secundum consuetudines, usus et libertates villae de Rabastenxis,
et ipsis deficientibus, regentur secundum jus scriptum, que madmodium regitur
villa de Rabastenxis.
Item
instituantur et ponatur in dicti loco et territorio per bajulum villae
de Rabastenxis, nomine dicti domini nostri regis, et per dictos
domicellos, et eorum successores, unus bajulus sufficiem et ydoneus, qui
nomine dicti domini nostri regis et dictorum domicellorum et eorum successorum,
tenebit ibi curiam, et deffendet vicinos et habitatores dictorum locorum
et territoriorum ab injuriis et violentiis; Et jurabit, prout bajuli jurare
consueverunt, in presentia bajuli et consulum dictae villae de Rabastenxis,
et dictorum domicellorum et successorum suorum, et procuratoris eorum presentia,
clamores et contumasciae, sive emolumenta clamorum et contumasciarum, qui
et quae evenient in dictorum locorum et territoriorum predictorum, erunt
communia inter dominum nostrum regem et dictos domicellos, de quibus dictus
bajulus, qui erit in loco predicto, respondebit pro dimidia parte dictis
domicellis, et eorum successoribus, et pro alia dimidia parte dicto domino
nostro regis, vel ejus bajulo de Rabastenxis, vice et nomine dicti
domini nostri regis.
Item,
si et quandocumque contigarit aliquem evaginare maliciose gladium contra
[...] alium in loco et territoriis antedictis et pertinenciis eorumdem,
dum fuerit cognitum per dominum judicem ordinarium Bigorrae, et de eo quod
cognitum fuerit vel ordinatum, habebunt dicti domicelli, et eorum successores,
quinque solidos morlanos turonensium parvorum dumtaxat, et quod superit,
habebit dictus dominus noster rex, vel ejus bajulus villae de Rabastenxis,
nomine ejusdem domini nostri regis. Si vero aliquis fuerit pro suis excessibus
in majori summa quam viginti solidis tholosanis condempnatus, vel fecerit
financiam vel compositionem, dicti domicelli, et eorum successores, habebunt
de inde decem solidos turonensium parvorum, et totum residuum applicabitur
dicto domino nostro regi, nisi fuerint bona immobilia, quae immobilia dictis
domicellis, et eorum successoribus, remaneant, et omnia mobilia erunt dicti
domini nostri regis, salvis dictis domicellis, et eorum ordinio, decem
solidis turonensium, ut et dictum.
Item,
quod quilibet habitator dictorum loci et territoriorum, et alii emphiteota
eorum, possint facere ibi, et construere, et tenere piscuria, columbaria
et vedeta molendinaria vero sint dictorum domicellorum.
Item,
quilibet habitator dictorum loci et territoriorum, semel quolibet anno
in festo omnium sanctorum solvet dicto domino nostro regi, vel ejus bajulo
villae de Rabastenxis, nomine ipsius domini nostri regis, tres denarios
tholosanos pro fornagio et emparticina; et quod quilibet possit facere
et tenere furnum suum et in eo coquere.
Item,
sex probi homines habitatores dictorum loci et territoriorum eligantur
annuatim in festo natalis domini, de quibus tres consules fient, et recipientur
per consules villae de Rabastenxis, et jurabunt coram bajulo et
consulibus villae de Rabastenxis, presentibus dictis domicellis,
vel eorum procuratore, que madmodum consules jurare consueverunt.
Item,
tota messegueria et emolumentum totius messegueriae loci et territoriorum
predictorum sit communis inter consules villae de Rabastenxis, et
dictos domicellos, et successores eorumdem, et in ibi instituantur sufficientes
messeguerii, et si ne cesse fuerit, destituantur per consules dictae villae
de Rabastenxis, et praedicti messeguerii jurent in presentia dictorum
domicellorum vel procuratoris eorumdem, quod que de dimidia parte dictae
messegueriae, seu emolumenti ejusdem, respondeant consulibus villae de
Rabastenxis, et de alia dimidia parte respondeant dictis domicellis,
vel eorum certo mandato, et successoribus eorumdem.
Item,
de omnibus et singulis contractibus, et delictis, vel questionibus emergentibus
et emergendis in loco et territoriis antedictis et pertinentiis eorumdem,
dictus judex ordinarius Bigorrae, et bajulus dicti loci, et consules ejusdem
loci, unusquisque eorum conquestent, et audient, et judicabunt de iis quae
ad eos et eorum jurisdictionem pertinuerint, sicut in villa de Rabastenxis
est fieri consuetum, excepto de crimine cujus cognitio et punitio ad
bajulum et consules dictae villae de Rabastenxis pertineat at secundun
consuetudines et usus villae predictae, et si de conquestione sive judicio
consulum dicti loci contingeret appellari, ad consules villae de Rabastenxis
immediata appelletur.
Item,
quod tota notaria dictorum loci et territoriorum, et omnia emolumenta ipsius
notariae, sint et remaneant propria dictorum domicellorum, et successores
suorum, ad omnes eorum voluntates faciendas, ita quod teneant et habeant
notarium regium.
Item,
quod christiania seu locus christianiae et fabrica dictorum loci et territorium
sint et remaneant propria dictorum domicellorum, et successores suorum,
ad omnes eorum voluntates de ipsis faciendas, ita tamen, quod si sint vel
fiant negligentes habere et tenere fabrum sufficientem, quod consules de
Rabastenxis possint per se ibi ponere et instituere ydoneum fabrum
et sufficientem.
Item,
quod omnes et singuli homines dictorum loci et territoriorum habitatores
nunc, et eorum in futurum heredes, sint perpetuo liberi et quiti ab omnibus
questis et aliis deveriis sicut et homines habitatores villae de Rabastenxis
sunt et consueverunt esse liberi et quieti, et develinquant omnes terras
quas tenebant et tenere consueverant hactenus in loco et territoriis predictis
dividendas et distribuendas per consules villae de Rabastenxis,
vicinis et habitatoribus dictorum territoriorum et villae de Rabastenxis,
qui solvent, et voluerint et caverint solvere intragia et feuda predicta,
salvis et retentis dictis hominibus nunc habitatoribus dicti loci de Castellario
et de Fita terris, ut predictur, antea infeudatis per ipsos,
ita quod prefati homines habitatores dictorum locorum loci et territoriorum,
et eorum heredes, solvant, ut predicitur, et solvere teneantur a modo annuatim
perpetuo domino nostri regi, vel ejus bajul villae Rabastenxis pro
dicto domino nostro rege, vice et nomine dictorum domicellorum, de proprio
eorumdem hominum arsiutum, videlicet quinque solidos morlanorum, quos debent
et consueverunt solvere dicti domicelli et eorum predecessores in festo
omnium sanctorum, pro loco antedicto domino regi, ut dixerunt, et habebunt
dicti homines, et unusquique eorum, pro avantagio, ut supra dictum est,
singulas perticas, quae uora quelibet contineat duodecim percheas perticae
regiae villae de Rabastenxis in amplitudine, et medium arpentum
pro oinea facienda ubi ante exivit assignatum et ordinatum per Guilhermum
Bernardi Adigorn et magistrum Guilhermum-Arnaldi de Fabrica,
notarium, de terris dictorum territoriorum, et solvent quolibet anno in
festo omnium sanctorum dicti domicellis, et eorum ordinio, semper decem
denarios tholosanos pro unoquoque arpento dictarum perticarum, quos arpenta
contineant, et secundum magister minus, et da medio arpento quod dabitureis
pro vinea, solvent unusquique in dicto festo omnium sanctorum quolibet
anno semper duodecim denarios tholosanos. Reliquae terrae dictorum territoriorum
dividentur et assignabuntur, ut predicitur, perconsules villae de Rabastenxis,
prout supscrius est expressum.
Item,
dicta loci et territoria eorumdem, quantumcumque durant et usquoque protenduntur,
cum eorum omnibus pertinentiis, et dicti domicelli, eorumque successores,
et omnes et singuli habitatores dictorum loco et territoriorum, erunt de
vicina, bajulatu, jurisdictione, regimine, et districtu villae de Rabastenxis,
et solvent per solidum et libram tallias villae de Rabastenxis imponendo
colligendo per consules ipsius villae. Dicti vero domicelli, et eorum successores,
non teneantur solvere taliam dictae villae, nec domino judici pensionem,
et jurabunt coram bajulo et consulibus villae de Rabastenxis esse
boni vicini et legales dictae villae, salvo jure dicti domini nostri regis.
Item,
quod dicti domicelli, et eorum successores, dominus, vel domini dictorum
loci et territoriorum, et ceteri habitatores eorumdem territoriorum, venient
et tenebuntur venire ad deffendendum villam de Rabastenxis domini
nostri egis cum armis suis, et sequi vexillum villae de Rabastenxis
in exercitu, et alias, totiens quotiens, et quandocumque mandati fuerint
per bajulum et consules dictae villae de Rabastenxis.
Item,
quod predicta omnia confirmentur per dominum senescallum Bigorrae, nomine
domini nostri regis. Quae omnia et singula supradicta dicti domicelli,
judices vel consules, et ceteri homines de Castellario superius
nominati omnes insimul, et quilibet pro se et eorum ordinio, et totius
universitatis loci predicti, et unus de consensu alterius, approbaverunt,
laudaverunt, et grata et rata habuerunt, et ea tenere inconcuei et inviolabiliter
observare, et facere observare, nunquam contra facere vel venire in judicio,
neque extra et nullam litem facere, nullum que scriptum impettare, et nullum
privilegium allegare, nec implorare beneficium retitutionis in integrum,
et nullo uti beneficio juris contra tenorem hujus presentis instrumenti,
etiam si decepti fuerunt ultra dimidium, promiserunt dictis bajulo et consulibus
villae de Rabastenxis, stipulationibus solempniter quibus supra
nominibus, et ex certa sciencia preinserta juraverunt super sancta dei
quatuor evangelia manibus dextris eorum tacta in presentia mei notarii
et tertium infrascriptorum esse boni vicini villae de Rabastenxis et
legales, sub ypoteca et obligatione omnium bonorum suorum et universitatis
hujusmodi dicti loci de Castellario.
Acta
fuerunt haec apud Castellarium in aula dicti loci, die, regnante
quibus supra, presentibus Petro de Lavitania, domicello; Ramundo
de Yvossio, habitatore de Lescurrio; Manaldo de Matano, Petro
de Areno, de Rabastenxis, et me Bernardo de Biarciis,
notario villae de Rabastenxis.
Extret
deu propre originel touchant la principale teneur de l'instrument et artigles
delexant l'ipotesque, renunciations, soubsmicions, que auctorisation causa
de abrevation et faicte corection, par moi Dominique de Sanctailhes, secrétaire
de messieurs les consuls de la ville de Rabastenx, et de lue mandement.
Expedit ausdits deu Castera, et signé de mon signe acostumé.
De Sanctailhes, secrétère desdits sieurs consuls.
Pour me contacter: stephane.abadie@ac-toulouse.fr
